Siedzący tryb życia jest istotnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (ChSN) i dotyczy 50-60% dorosłych Polaków. Problem niedostatecznej aktywności fizycznej i jej konsekwencji zdrowotnych dotyczy w coraz większym stopniu dzieci i młodzieży (50% dziewcząt i 33% chłopców w Polsce).

Pomiary i klasyfikacja intensywności wysiłku fizycznego opierają się na parametrach bezwzględnych (niezależnych od stopnia wytrenowania organizmu) oraz względnych (zależnych od stopnia wytrenowania organizmu). Parametrem bezwzględnym jest równoważnik metaboliczny (MET). Do przydatnych parametrów względnych należą: procent maksymalnego zużycia tlenu (VO2max [%]), procent maksymalnej częstotliwości rytmu serca i wskaźnik postrzeganego wysiłku. W tabeli przedstawiono podział intensywności wysiłku na 5 klas wraz z definiującymi je wartościami ww. parametrów.

Niedostateczna aktywność fizyczna zwiększa ryzyko sercowo-naczyniowe zarówno u osób zdrowych, jak i pacjentów z chorobą wieńcową (zwłaszcza po ostrym zespole wieńcowym), niewydolnością serca, zespołem metabolicznym, nadciśnieniem tętniczym, po udarze mózgu i po operacjach kardiochirurgicznych. Wyraża się to zwiększoną umieralnością ogólną i umieralnością z powodu ChSN. Brak aktywności fizycznej rzadko jest postrzegany przez pacjentów jako czynnik ryzyka ChSN.

Niedostateczna aktywność fizyczna charakteryzuje się zbyt małą intensywnością wysiłku (< 4-5 MET; 50-70 W) i/lub zbyt krótkim czasem trwania, przez co wydatek energetyczny jest mniejszy niż 500 kcal/tydzień. Przykłady niedostatecznej aktywności fizycznej:

• aktywność w czasie wolnym od pracy ograniczona do codziennej toalety, ubierania, wykonywania prac domowych i lekkich ogrodowych, zajęć związanych z zabezpieczeniem funkcjonowania (zakupy, sprawy urzędowe itd.), lekkich wysiłków w ramach rekreacji takich jak wolny spacer, wolna jazda na rowerze, łowienie ryb, bilard, kręgle)
• aktywność zawodowa ograniczona do siedzącego lub stojącego trybu pracy, prowadzenia samochodu, automatycznej obsługi maszyn i urządzeń.

Wysiłek fizyczny, zwłaszcza wykonywany systematycznie, korzystnie wpływa na większość procesów fizjologicznych w organizmie człowieka – między innymi poprawia metabolizm lipidów i węglowodanów, funkcję śródbłonka, zmniejsza insulinooporność, modyfikuje efekt prozapalny oraz stymuluje działanie przeciwzakrzepowe. Warunkuje prawidłowy rozwój psychofizyczny, poprawia jakość życia i zapobiega występowaniu miażdżycy i jej powikłań, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, zespołu metabolicznego, chorób nowotworowych, depresji i osteoporozy. Wysiłek fizyczny jest czynnikiem ochronnym niezależnym od uwarunkowań genetycznych oraz innych uznanych czynników ryzyka – biologicznych i socjoekonomicznych. Osoby aktywne fizycznie żyją przeciętnie o 5-7 lat dłużej.

Zbyt intensywna aktywność fizyczna, to znaczy nieracjonalna, niedostosowana do możliwości organizmu i warunków zewnętrznych, nawet u osoby mającej poczucie pełnego zdrowia może być niebezpieczna. Niektóre ćwiczenia fizyczne mogą prowadzić do urazów i przeciążeń układu ruchu oraz zwiększać ryzyko nagłych powikłań kardiologicznych (zawał serca, zatrzymanie czynności serca, nagły zgon sercowy). Korzyści wynikające z regularnej aktywności ruchowej są zdecydowanie większe niż potencjalne zagrożenia. Odpowiednie badania kwalifikacyjne – szczególnie mężczyzn w wieku średnim i podeszłym, właściwe dozowanie wysiłku oraz zdrowy rozsądek pozwalają na uniknięcie ewentualnych zagrożeń. Podejmowanie intensywnej aktywności fizycznej odbiegającej od dotychczasowej, szczególnie zaś aktywności ekstremalnej lub sportu wyczynowego powinno być poprzedzone specjalistycznymi badaniami lekarskimi.

Kinezyterapia jest istotnym elementem kompleksowej rehabilitacji, uznaną opcją terapeutyczną u osób z chorobami sercowo-naczyniowymi bez względu na stopień upośledzenia wydolności serca, której efekty są niezależne od zastosowania innych, współczesnych metod terapii. Kinezyterapia skraca czas leczenia, zmniejsza ryzyko ponownych hospitalizacji, poprawia jakość życia, a przede wszystkim redukuje ryzyko zgonu z dowolnej przyczyny o 20% i zgonu sercowego o 26%. Wobec wdrażania rehabilitacji kardiologicznej zaledwie u kilkunastu procent pacjentów konieczne są działania promocyjne i organizacyjne w tym przedmiocie. Nadzieję budzi wykorzystanie telemedycyny.  

U osób zdrowych zaleca się wysiłki o umiarkowanej intensywności (patrz punkt 2) wykonywane systematycznie (najlepiej codziennie), trwające nie mniej niż 30 minut (2,5-5 godzin tygodniowo). Alternatywą są ćwiczenia o dużej intensywności trwające 1 do 2,5 godzin tygodniowo. Zalecane są: szybki marsz lub marszobieg, jazda rowerem, gimnastyka ogólnorozwojowa, pływanie.

Dla osób, które z różnych względów nie mogą wykonywać ćwiczeń w sposób ciągły przez ≥30 minut, zaleca się kilkakrotne w ciągu dnia wykonywanie krótszych wysiłków, trwających 8–10 minut i o podobnej intensywności. Tygodniowy wydatek energetyczny nie powinien być mniejszy niż 1000 kcal, a najlepiej powinien osiągać 2000 kcal. Wysiłki o mniejszej intensywności lub krótszym czasie trwania zawsze są lepsze niż "lenistwo ruchowe".

Uwaga! Osoby prowadzące siedzący tryb życia należy zdecydowanie zachęcać do zwiększenia aktywności fizycznej rozpoczynając od programów ćwiczeń o niewielkiej intensywności.

Zalecenia dla pacjentów z ChSN tj. ze stabilną chorobą niedokrwienną serca, stabilną przewlekłą niewydolnością serca, po przebytym zawale serca, pomostach aortalno-wieńcowych i/lub angioplastyce naczyń wieńcowych, obejmują zasady „kompleksowej rehabilitacji” (patrz punkt 9). Zaleca się wykonywanie aerobowych treningów fizycznych od umiarkowanej do dużej intensywności ≥ 3 razy w tygodniu, przeznaczając 30 minut na każdą taką sesję. Intensywność treningów powinna zostać dostosowana do stopnia wydolności układu krążenia pod kontrolą ambulatoryjnego lub stacjonarnego ośrodka rehabilitacyjnego.

Rehabilitacja powinna być procesem wieloetapowym, wdrażanym po zdarzeniu sercowym czy po udarze mózgu natychmiast po ustąpieniu przeciwwskazań do jej zastosowania oraz kontynuowanym w sposób ciągły jako element prozdrowotnego stylu życia.

Prawidłowo zaplanowana aktywność ruchowa powinna być akceptowana przez pacjenta (tzw. radosna rehabilitacja) i nie powinna powodować uczucia zmęczenia większego niż umiarkowane (patrz punkt 2). Aby zminimalizować ryzyko powikłań i uzyskać najlepszy efekt, zaleca się jej indywidualizację z udziałem lekarza i fizjoterapeuty, w przypadku udaru mózgu również neuropsychologa, logopedy i terapeuty zajęciowego.

Kompleksowa rehabilitacja powinna być prowadzona w ośrodkach stacjonarnych i dziennych oraz zaleca się wykorzystanie nowoczesnych technologii telemonitoringu w rehabilitacji domowej. W Polsce zaledwie 11% pacjentów kardiologicznych korzysta ze stacjonarnych form rehabilitacji a 0,5% z rehabilitacji ambulatoryjnej. 15-20% pacjentów po udarze mózgu trafia bezpośrednio z oddziału udarowego do oddziału rehabilitacji.

Konieczne jest więc podjęcie dodatkowych działań organizacyjnych, dydaktycznych i edukacyjnych w tym obszarze.  

Wdrażanie zasad tzw. „zdrowego stylu życia” powinno się zaczynać w okresie wczesnego dzieciństwa i trwać do okresu późnej starości.

Wysiłek fizyczny dostosowany do wieku, sprawności fizycznej i stanu zdrowia stanowi ważny element promocji zdrowia.

Przeciwdziałanie skutkom niedostatecznej aktywności fizycznej polega na zachęcaniu do systematycznej, najlepiej codziennej, większej aktywności fizycznej (spacery, jazda rowerem, ćwiczenia sportowe, taniec itp.) oraz na propagowaniu unikania korzystania z ułatwień, jakie niesie postęp cywilizacyjny w życiu codziennym: ograniczenie korzystania z samochodu, unikanie windy i schodów ruchomych, rezygnacja z systemów zdalnego sterowania (np. piloty).

Lekarze wszystkich specjalności, zwłaszcza lekarze rodzinni (POZ) powinni zachęcać swoich pacjentów do większej aktywności fizycznej w życiu codziennym oraz do ukierunkowanych ćwiczeń fizycznych.

Piśmiennictwo