Nieprawidłowe żywienie jest jednym z podstawowych czynników ryzyka predysponujących do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych (ChSN), a poprawa zwyczajów żywieniowych odgrywa zasadniczą rolę w prewencji pierwotnej i wtórnej ChSN.

Nawyki żywieniowe w istotny sposób wpływają na umieralność z powodu ChSN. Zanotowana redukcja umieralności z powodu ChSN w Polsce po 1991 roku wystąpiła w związku czasowym ze zmniejszeniem spożycia tłuszczów zwierzęcych i wzrostem spożycia tłuszczów roślinnych oraz owoców.

Wszyscy niezależnie od stopnia ryzyka sercowo-naczyniowego powinni otrzymać zalecenia zdrowego żywienia. Pacjenci ze zwiększonym ryzykiem powinni otrzymywać indywidualną, specjalistyczną poradę dietetyczną dostosowaną do profilu czynników ryzyka. Poradnictwem powinni zostać objęci również członkowie ich rodzin i partnerzy życiowi. Osoby otyłe powinny otrzymać poradę dietetyczną połączoną z poradą dotyczącą zmniejszenia masy ciała (patrz Wytyczne PFP dotyczące nadwagi i otyłości), która umożliwia poprawę profilu lipidów, obniżenie ciśnienia krwi i stężenia glukozy, a także zmniejszenie ryzyka zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy oraz nowotworów.

Porada dietetyczna powinna uwzględniać dostosowanie podaży kalorii do wydatku energetycznego pacjenta, różnorodność stosowanych produktów oraz zachowanie następujących proporcji poszczególnych składników pożywienia:

• tłuszcze < 35% zapotrzebowania energetycznego, w tym:
• nasycone kwasy tłuszczowe poniżej 10% zapotrzebowania energetycznego (poniżej 7% zapotrzebowania energetycznego u osób ze zwiększonym ryzykiem sercowo-naczyniowym),
• izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych poniżej 1% zapotrzebowania energetycznego ,
• wielonienasycone kwasy tłuszczowe - 6-11% zapotrzebowania energetycznego przy stosunku kwasów n-6/n-3 mniejszym niż 4:1,
• jednonienasycone kwasy tłuszczowe do 20% zapotrzebowania energetycznego.
• węglowodany > 50 % zapotrzebowania energetycznego,
• białko - 15% zapotrzebowania energetycznego,
• sód < 2,4 g dziennie (6 g soli), u osób z nadciśnieniem tętniczym sód < 2 g dziennie (5 g soli),
• witaminy antyoksydacyjne i flawonoidy - odpowiednio duża ilość w diecie poprzez spożycie co najmniej 400 g dziennie warzyw i owoców (dotyczy ilości produktów rzeczywiście spożytych, po odliczeniu odpadów i resztek talerzowych),
• błonnik- 30 - 45 g dziennie błonnika pochodzącego z produktów pełnoziarnistych, warzyw i owoców,
• alkohol - spożycie napojów alkoholowych powinno być ograniczone do 2 jednostek dziennie (20g alkoholu dziennie) u mężczyzn oraz 1 jednostki dziennie (10g alkoholu dziennie) u kobiet niebędących w ciąży.

Wartość energetyczna pożywienia powinna być ograniczona do wielkości potrzebnej do utrzymania (lub uzyskania) prawidłowego wskaźnika masy ciała (BMI) < 25 kg/m2. Kiedy przestrzega się zasad zdrowego żywienia, nie ma potrzeby stosowania suplementów diety.

Zmniejszenie spożycia kwasów tłuszczowych nasyconych oraz unikanie spożycia kwasów tłuszczowych trans i zastąpienie ich wielo- lub jednonienasyconymi kwasami tłuszczowymi zmniejsza stężenie cholesterolu LDL oraz ryzyko ChSN. Zastąpienie nasyconych kwasów tłuszczowych w ilości odpowiadającej 1% łącznej wartości energetycznej pożywienia wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi powoduje zmniejszenie ryzyka ChSN o 2-3%. Zawarte w rybach kwasy tłuszczowe wielonienasycone n-3, takie jak kwas eikozapentaenowy – EPA i kwas dokozaheksaenowy – DHA zmniejszają stężenie triglicerydów, ciśnienie tętnicze, częstość rytmu serca i wywierają korzystny efekt hemostatyczny.

Spożywanie ryb co najmniej raz w tygodniu powoduje zmniejszenie ryzyka ChSN o 15%, a zwiększenie spożycia do 5 i więcej porcji tygodniowo prowadzi do zmniejszenia umieralności z powodu ChSN o 38% oraz umieralności ogólnej o 17%. Zmniejszenie ryzyka udaru mózgu o 13% obserwowano przy spożyciu ryb 1 raz w tygodniu, a o 18% przy spożyciu 2-4 razy tygodniowo i 31% gdy spożycie było ≥ 5 razy. Większe spożycie ryb wiąże się z większą redukcją ryzyka incydentów sercowo-naczyniowych, dlatego też zaleca się ich spożywanie co najmniej 2 razy w tygodniu, w tym jeden raz w tygodniu ryb tłustych.

W prewencji wtórnej zaleca się zastosowanie kwasów tłuszczowych n-3 (EPA, DHA) w postaci ryb lub kapsułek w dawce 1 g/dobę w celu zmniejszenia ryzyka lub w większych dawkach przy współistniejącej hipertriglicerydemii. Wysoko wartościowym tłuszczem jest olej rzepakowy lub oliwkowy z powodu dużej zawartości jednonienasyconych kwasów tłuszczowych. Oleje te mogą być stosowane zarówno na zimno (np. do sałatek), jak i do obróbki termicznej pokarmów. Inne oleje można stosować na zimno. Do smarowania pieczywa preferowane są margaryny o bardzo małej zawartości izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych (<1%). U osób z wysokimi poziomami cholesterolu pożądane są margaryny z dodatkiem stanoli lub steroli roślinnych, które skutecznie zmniejszają stężenie LDL-C średnio o 10%.

Brak jest dowodów wskazujących na związek pomiędzy jakością spożywanego białka a rozwojem miażdżycy i ryzykiem sercowo-naczyniowym. Zaleca się spożywanie chudego mięsa oraz produktów mlecznych niskotłuszczowych.

Węglowodany powinny odpowiadać za pokrycie większości zapotrzebowania energetycznego organizmu. Źródłem węglowodanów powinny być przede wszystkim węglowodany o niskim lub średnim indeksie glikemicznym (< 70).

Warzywa i owoce stanowią ważne źródło witamin, flawonoidów, minerałów i błonnika. Każda dodatkowa porcja warzyw i owoców w diecie zmniejsza ryzyko incydentów sercowo-naczyniowych o 4%, a udaru mózgu o 5%. Osoby spożywające około 400 g owoców i warzyw na dzień mają mniejsze o 40% ryzyko zgonu z powodu chorób układu krążenia w porównaniu z osobami spożywającymi około 130 g na dzień.

Połączenie zwiększonego spożycia warzyw, owoców oraz produktów mlecznych z ograniczeniem spożycia soli (dieta DASH, Dietary Approaches to Stop Hypertension) jest bardziej efektywne w redukcji ciśnienia tętniczego niż sama restrykcja soli. Zalecenie spożywania warzyw i owoców może skutkować zmniejszeniem ciśnienia skurczowego o około 4 mm Hg, a rozkurczowego o 1,5 mm Hg. Zaleca się spożywanie co najmniej 200 g owoców (2–3 porcje) i 200 g warzyw (2–3 porcje) dziennie (łącznie co najmniej 400 g dziennie). Ich wartość energetyczna (szczególnie słodkich owoców i warzyw) powinna być uwzględniona w bilansie energetycznym organizmu.

Skuteczną oraz podobną do diety DASH metodą profilaktyki pierwotnej i wtórnej chorób sercowo-naczyniowych, a także cukrzycy, otyłości i chorób nowotworowych jest dieta śródziemnomorska. Dieta ta powinna być wzorem do naśladowania niezależnie od położenia geograficznego. Podstawą tej diety są nieoczyszczone produkty zbożowe, owoce i warzywa, oliwa z oliwek, ryby, drób, orzechy.  

• witaminy E, C oraz karotenoidy pochodzące ze źródeł naturalnych są niezbędnym elementem prawidłowego żywienia, gdyż zmniejszają ryzyko uszkodzenia śródbłonka naczyniowego wywołanego stresem oksydacyjnym. Witaminy z grupy B, a szczególnie B6 i B12 oraz foliany są niezbędne do kontroli poziomu homocysteiny we krwi.
  Ze względu na brak dowodów naukowych nie jest uzasadnione stosowanie suplementacji diety tymi witaminami w dawkach przekraczających dziennie zapotrzebowanie w celach pierwotnej i wtórnej prewencji ChSN.
• błonnik występuje głównie w roślinach strączkowych, produktach zbożowych pełnoziarnistych, warzywach i owocach. Jest integralnym elementem diety zbilansowanej i jego wysoka zawartość obniża indeks glikemiczny pokarmów. Spożywanie produktów pełnoziarnistych co najmniej 3 razy na dobę zmniejsza ryzyko sercowo-naczyniowe o ok. 25-30%, dlatego zaleca się, aby stanowiły one co najmniej połowę spożywanych produktów zbożowych. Błonnik wpływa również korzystnie w profilaktyce i leczeniu cukrzycy, otyłości, chorób przewodu pokarmowego i niektórych nowotworów.
• sód i potas – zmniejszenie zawartości sodu i zwiększenie zawartości potasu w diecie zmniejsza wartość ciśnienia tętniczego. Niewielkie zmniejszenie spożycia sodu o 1 g/d. powoduje obniżenie skurczowego ciśnienia tętniczego o 3,1 mmHg u pacjentów z nadciśnieniem i o 1,6 mmHg u osób z prawidłowym ciśnieniem tętniczym. Należy unikać dosalania potraw oraz ograniczyć spożycie produktów konserwowanych i przetworzonych, zawierających duże ilości soli na rzecz potraw przygotowanych ze świeżych produktów.

• duże spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych, izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz cholesterolu (sprzyja wzrostowi stężenia cholesterolu LDL w surowicy); niskie spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (zwiększa ryzyko ChSN),
• nadmierne spożycie węglowodanów prostych oraz pokarmów o wysokim indeksie glikemicznym (zwiększa ryzyko wystąpienia insulinooporności i cukrzycy typu 2),
• małe spożycie witamin antyoksydacyjnych (wit. E, C, β-karoten) oraz flawonoidów (powoduje wzrost podatności cholesterolu LDL na oksydacyjną modyfikację),
• nadmierne spożycie sodu (sprzyja rozwojowi nadciśnienia tętniczego),
• duże spożycie kalorii przy małej aktywności fizycznej – dodatni bilans energetyczny (prowadzi do otyłości, w szczególności brzusznej, co sprzyja rozwojowi zespołu metabolicznego).

Piśmiennictwo